Saski Sylweriusz (1864–1954), malarz. Ur. 24 XII w Nottingham w Anglii. Ojcem jego był Konstanty (1822–1894), major honwedów w powstaniu węgierskim 1848/9, emigrant, członek Tow. Demokratycznego Polskiego w Nottingham, gdzie wraz z żoną prowadził fabrykę wzorów na muślinie (9 V 1871 otrzymał obywatelstwo brytyjskie), następnie urzędnik manipulacyjny w magistracie w Krakowie (Jan Matejko przedstawił go jako Konstantego Ostrogskiego na obrazie „Hołd pruski”). Matką S-ego była Angielka Emily z domu Horsepool (1841 – 20 XI 1866).
Po ogłoszeniu amnestii, owdowiały Konstanty Saski z sześcioletnim synem Sylweriuszem powrócił w czerwcu 1871 do kraju. Po krótkim pobycie w Wielkopolsce i w Kieleckiem osiadł na stałe w Krakowie. Tu S. uczęszczał do szkół, a w l. 1884–92 studiował w Szkole Sztuk Pięknych (SSP) w Krakowie. W czasie studiów uzyskał medal srebrny (1888), drugą nagrodę od Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP) w Krakowie za rzeźbę głowy antycznej (1888), a także stypendia: im. Henryka Siemiradzkiego (1889–92) oraz stypendium z fundacji Franciszka Urbańskiego 600 złr. za obraz Święta Rodzina (inaczej Boże Narodzenie, obecnie w skarbcu katedralnym na Wawelu).
W r. 1890 S. wyjechał na studia do Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, gdzie był uczniem O. Seitza, w r. 1891 otrzymał za swe prace dyplom pochwalny. Z okresu studiów monachijskich pochodzą obrazy: Modelka (1891 wł. Muz. Narod. w Krakowie), Zakonnica (1892), Babka, Chłop bawarski (wszystkie wł. rodziny). Po powrocie do Krakowa S. studiował jeszcze na Oddziale Kompozycyjnym pod kierownictwem Jana Matejki (1891/2–1894/5); w tym czasie pomagał wraz z zespołem kolegów Piotrowi Nizińskiemu przy malowaniu polichromii w kościele św. Mikołaja (zeskrobana po r. 1945, nie istnieje). Studia ukończył, uzyskując złoty medal za obraz Karciarze wiejscy.
S. rozpoczął wówczas samodzielną pracę artystyczną. Uprawiał malarstwo rodzajowe, często o zabarwieniu humorystycznym (Pod pantoflem, Odwiedziny kwestarza), malował też typy charakterystyczne (Owocarka, Znachorka, Łobuz, Włoszka, Safanduła), portrety i obrazy religijne. Wystawiał je najczęściej w TPSP w Krakowie, w l. 1890–1901 (corocznie), w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) w Warszawie w l. 1895, 1897 (Kwestarz, Kabała, obraz Kabalarka został nagrodzony listem pochwalnym na konkursie TZSP), 1898 (Święcone), a także w warszawskim Salonie Aleksandra Krywulta 1891 (Bez troski), 1901 (Może tabaczki?). Brał też udział w wystawie sztuki nowoczesnej podczas Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie w r. 1894 (trzy obrazy, m.in. studium Satyr, reprod. w katalogu wystawy), zaś w r. 1911 pokazał swe prace o tematyce religijnej na Pierwszej Wystawie Polskiej Sztuki Kościelnej im. Piotra Skargi w TPSP w Krakowie; były to Chrystus, Boże Narodzenie i Madonna. Kilkakrotnie jego prace były reprodukowane w „Tygodniku Ilustrowanym”. S. pracował zarobkowo jako nauczyciel rysunków w VIII Gimnazjum im. A. Witkowskiego w Krakowie.
Po pierwszej wojnie światowej S. nadal uprawiał malarstwo, kontynuując lubiane przez siebie tematy. Malował portrety: własne, członków swej rodziny – żony, córek: Zofii i Marii, synów: Stanisława i Władysława, wnuczki Barbary (wszystkie w zbiorach rodziny), zięcia Rudolfa Radzyńskiego (wł. III Szkoły Podstawowej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego w Krakowie), nadto portrety krytyka literackiego i dziennikarza Józefa Flacha (1926) i przemysłowca Maurycego Dattnera (1930, wł. Muz. Hist. m. Krakowa). Z upodobaniem malował spore płótna przedstawiające sceny rodzajowe z życia górali i ludu podkrakowskiego. Mieszkał przy ul. Karmelickiej 17. Nadal nauczał rysunku w VIII Gimnazjum im. Witkowskiego (na pewno do r. 1924), w III Gimnazjum im. króla Jana Sobieskiego (r. szk. 1927/28). W l. trzydziestych wraz ze swym zięciem wybudował na Cyrhli koło Zakopanego willę, którą nazwał imieniem swej wnuczki «Basia» i tam mieszkał dłuższymi okresami, malując obrazy tatrzańskie: sceny ludowe, pejzaże (m.in. Zima, Leśniczówka w Jaszczurówce, Z Cyrhli na Giewont, Giewont w zimie). Malował podobizny mieszkańców Podhala, portrety i typy góralskie: St. Mróz z Poronina, Antosia (1930, wł. Muz. Narod. w Krakowie), a także główki dziewcząt wiejskich, reprodukowane jako pocztówki, opatrzone żartobliwymi dwuwierszami (m.in. «Uśmiech to jedyny „żelaznej Maryny”», «Powiem szczerze, że ci nie wierzę»). Wiele również innych obrazów S-ego (m.in. Modlitwa polskiego dziecka, Kurna chata, Z okolic Żywca, Z okolic Myślenic, Wesoła gromadka, Daj korale, List miłosny, Modlitwa) ukazywało się (przed i po pierwszej wojnie światowej) w formie pocztówek w wydawnictwach: Salon Malarzy Polskich Akropolis, Zakłady Graficzne S. Welanyka, «Wisła», Wydawnictwo Kart Artystycznych. Nadal wystawiał swe prace w TPSP w l. 1922, 1928 (wystawa wiosenna i zimowa), 1929 (odbyła się wtedy wystawa zbiorowa jego prac), 1930 (kolekcja prac S-ego), 1935. Kilkakrotnie brał udział w wystawach warszawskiej TZSP: w r. 1923, 1924, 1925, 1930, w Dziale Sztuki Powszechnej Wystawy Krajowej w r. 1929 w Poznaniu pokazał obraz Kocha nie kocha, w Wystawie obrazów, rzeźb, grafiki ofiarowanych przez członków Związku Zawodowego Polskich Artystów Plastyków w Krakowie na FON (7 V – 28 V 1939). Za granicą wziął udział w wystawie w Pałacu Sztuki w Buffalo w USA (1932). W okresie drugiej wojny światowej mieszkał w swojej willi na Cyrhli.
S. był członkiem Związku Polskich Artystów Plastyków. Rodzajowe sceny S-ego o tematyce góralskiej były wykonywane przez zakopiańską firmę Władysława Pennara w formie obrazów inkrustowanych w drzewie. S. zmarł 25 I 1954 w Krakowie, pochowany został w grobie rodzinnym na cmentarzu Rakowickim. Po śmierci S-ego została na Cyrhli w willi «Basia» utworzona Izba Pamiątek, udostępniana zwiedzającym; zlikwidowana została po kilku latach, po wykupie (w trybie wywłaszczeniowym) domu od rodziny S-ego.
W małżeństwie ze Stanisławą z domu Hild S. miał dwie córki: Zofię (1898–1986) i Marię (1899–1986), żonę Rudolfa Radzyńskiego, wiceprezydenta Krakowa w l. 1935–8, oraz synów: Stanisława (ur. 1901), inżyniera rolnika, Jana (1903–1950), elektrotechnika, i Władysława (1909–1944).
Obrazy S-ego, oprócz już wymienionych, znajdują się w Krakowie: w Muz. Narodowym (Dziewczyna w chustce, 1930, List miłosny i Portret ojca artysty Konstantego Saskiego), w Muz. Etnograficznym (wnętrza krakowskich i podhalańskich izb wiejskich, Prząśniczka przy krośnie), w kościele OO. Kapucynów (Mater Dolorosa, 1894, i Ecce homo), w gmachu Ogrodu Botanicznego UJ – Hortus Botanicus, w Muz. Narod. w Warszawie – Siłacz (akt męski, datowany 1892), oraz w Muz. Tatrzańskim w Zakopanem. Kilka obrazów (Trzy na jednego, Czuchranie wełny, List od niego, U wróżki) znajduje się w willi «Basia» na Cyrhli (obecnie dom wczasowy); wiele obrazów jest własnością rodziny w Krakowie i Zakopanem oraz u osób prywatnych.
Autoportret (z czasów studiów w SSP), wł. Muz. Tatrzańskiego w Zakopanem; Portret własny S-ego, wł. Liceum Ogólnokształcącego im. A. Witkowskiego w Kr.; Dwa Autoportrety S-ego (jeden z okresu studiów, drugi z r. 1933), wł. rodziny w Kr.; – Grajewski, Bibliogr. ilustracji; Pol. Bibliogr. Sztuki; Bénézit, Dictionnaire (1966); PSB (Flach Józef, Niziński Piotr); Thieme-Becker, Lexikon d.Künstler (Z. Batowski); Zagórowski, Spis nauczycieli; Katalog Działu Sztuki PWK, P. 1929; Katalog ilustrowany wystawy sztuki współczesnej we Lwowie 1894, Lw. 1894; Uczniowie Matejki. Wystawa ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie […] w 150 rocznicę urodzin Jana Matejki, Muz. Narod. w Krakowie, Muz. Okręgowe w Radomiu kwiecień–lipiec, Kr. 1988; Portrety krakowian w zbiorach Muz. Hist. m. Krakowa maj 1963, Oprac. Hanna Styczyńska; Katalog wystawy zbiorowej A. Bunscha […], S. Saskiego […], TPSP wrzesień–październik 1930; Wiercińska, Katalog prac TZSP; – Gadacz K., Inwentarz zbiorów sztuki prowincji krakowskiej zakonu oo kapucynów, „Arch., Bibl. i Muzea Kośc.” T. 11: 1965 s. 140; Księga Pamiątkowa III Gimnazjum, obecnie II Liceum im. króla Jana Sobieskiego w Krakowie 1883–1958, Kr. 1958; Płażewska, Warsz. Salon A. Krywulta; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Ross., Szkicowniki i rysunki uczniów krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych z podróży po Podkarpaciu w r. 1890, Zesz. Nauk. Akad. Sztuk Pięknych w Kr., Kr. 1970; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; – Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych; – „Czas” 1891 nr 170; „Dzien. Pol” 1963 nr 307; „Kur. Liter.-Nauk.” (dod. do „IKC” nr 270) 1930 nr 41 (Dąbrowski M., Z twórczości plastycznej naszych artystów); „Sztuki Piękne” R. 8: 1932 nr 1 s. 38; „Światowid” 1930 nr 40 [Dąbrowski M.] M.D., Na szlakach sztuki polskiej), 1937 nr 49, 1938 nr 1; „WTK” 1962 nr z 14 I (Sylweriusz Saski – piewca Tatr i Podhala); – IS PAN: Mater. Słown. Artystów Pol. i Pracownia Sztuki Współczesnej; – Mater. Red. PSB: Rutkowski W., Radzyński R., Dane biograficzne Sylweriusza Saskiego, artysty malarza (mszp.); – Informacje wnuczki S-ego, Barbary Polańskiej w Kr.; – Bibliogr. do Konstantego Saskiego: Portrety olejne przez S-ego w Muz. Narod. w Kr. (Dom Matejki) oraz w posiadaniu rodziny; – Cyrankiewicz, Przewodnik po cmentarzach Krakowa; Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol.; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., III 106; – Szematyzmy Król. Galicji za l. 1890–94; – Kalendarz J. Czecha za r. 1895; – Informacje rodziny.
Róża Biernacka